بر اساس ماده ۱۴۹ قانون آیین دادرسی مدنی در صورتی‌که فردی دارای حقی باشد و احتمال دهد که در آینده برای رسیدن به حق خود نتواند از دلایل و مدارک موجود بهره‌مند شود، می‌تواند از دادگاه درخواست تامین دلیل کند. تامین دلیل چیست و به چه منظور انجام می‌شود؟ گاهی ممکن است اشخاص برای حفظ اسناد و مدارکی که احتمال دارد در آینده بعنوان دلیل در دادگاه مورد استناد واقع شود درخواست تامین دلیل کنند. دلیل چیزی است که اصحاب دعوی برای اثبات دعوی یا دفاع از خودشان به آن استناد می‌کنند و تأمین دلیل به معنی حفظ دلایل موجود برای استفاده از آنها در آینده است و در قالب قرار صادر می‌شود. مرجع صالح برای درخواست این نوع تامین، «شورای حل اختلاف» محلی که دلایل و امارات مورد درخواست در حوزه آن قرار گرفته، تعیین شده و اگر در حوزه مربوطه شورای حل اختلاف نبود، رسیدگی با دادگاه محل است. برای تامین درباره اموال غیر منقول، باید به شورای حل اختلاف محل وقوع ملک مراجعه نمود و برای سایر دعاوی به محل اقامت خوانده مراجعه خواهد شد.
بر طبق قانون آئین دادرسی مدنی درخواست تامین دلیل باید حتما شامل چند مورد باشد: مشخصات درخواست کننده و طرف او موضوع دعوایی که برای اثبات آن درخواست تأمین می‌شود اوضاع و احوالی که موجب تأمین شده است بر اساس ماده ۱۵۰ قانون آیین دادرسی مدنی زمان درخواست می‌تواند قبل از اقامه دعوی و یا در حین رسیدگی باشد. این درخواست می‌تواند کتبی یا شفاهی باشد. تقاضای تامین دلیل از سوی ذی‌نفع به شکل یک درخواست نوشته می‌شود و به تعداد خواندگان به اضافه یک نسخه، همراه با فتوکپی برابر اصل اوراق و اسناد تقدیم شورای حل اختلاف می‌شود. شورا با احراز فوریت موضوع، درخواست را به یکی از کارشناسان رسمی دادگستری در رشته مربوط ارجاع و پس از حضور مدیر دفتر شعبه مربوطه و کارشناس در محل و جلب نظر کارشناس، شورا صورتجلسه را با ذکر نظر کارشناس تنظیم می‌کند.
انواع تامین دلیل در موارد مختلفی به تامین دلیل نیاز است. برای مثال اگر مالک یک ماشین اتومبیلش خسارت دیده و قصد دارد از مال خسارت‌دیده خود هر چه زود‌تر استفاده کند و نمی‌تواند منتظر سپری شدن مراحل مختلف دادرسی که زمانی نسبتا طولانی را می‌طلبد بماند؛ می‌تواند با درخواست تامین و اجرای آن، میزان خسارت وارد شده به اتومبیل را مشخص کند، سپس نسبت به تعمیر و بازسازی آن اقدام و از آن استفاده کند و بعد از آن به استناد تامین که انجام شده است، خسارت وارده به خود را از عامل ورود زیان، مطالبه کند. گاهی هم ممکن است که امکان از بین رفتن یا از دسترس خارج شدن دلایل و مدارک مورد نظر مدعی وجود داشته باشد، در نتیجه از طریق تامین می‌توان این دلایل را حفظ کرد. برای مثال یک فردی که می‌تواند در دادگاه شهادت بدهد و یا مطلع از امری است بخواهد از کشور خارج شود و یا به علت بیماری در آستانه فوت باشد. اعتبار تامین دلیل منظور از این نوع تامین صورت‌برداری و حفظ آن است و تأثیری بر تایید یا رد ارزش دلیل مورد نظر ندارد. علاوه بر این حتی به معنای پذیرش دلالت یک دلیل بر ادعای مدعی نیز نیست و ممکن است شخصی، چیزی را دلیل اثبات ادعای خود بداند، اما در حقیقت اینطور نباشد. مرجع انجام تامین به صرف ادعای درخواست‌کننده مبنی بر اینکه امری دلیل و مدرک دعوای آینده اوست، قرار تامین را صادر و اجرا می‌کند و دادگاه رسیدگی‌کننده به دعوا باید دلیل مورد نظر مدعی را ارزیابی و در خصوص اعتبار و ارزش آن تصمیم‌گیری کند.
شرایط تامین دلیل بنابراین مطابق ماده فوق و دیگر مقررات، تامین دلیل تابع شرایطی است: 1- دلایل یا مدارکی موجود باشد. نه آنکه ذی‌نفع در پی تحصیل و جمع‌آوری دلیل باشد. 2- احتمال آن باشد که دسترسی به دلایل موجود در آینده غیر ممکن باشد یا دسترسی به آنها با سختی صورت گیرد یا طبیعت دلیل به گونه‌ای باشد که در زمان مناسب، دسترسی به آن به همان شکل موجود میسر نباشد. 3- درخواست تامین دلیل از مرجع صالح صورت گیرد. 4- در تامین دلیل، از سوی طرف مقابل ممانعتی صورت نگیرد. زیرا شخص مقابل می‌تواند مانع از تامین دلیل شود و نسبت به آن مقاومت نشان دهد. مرجع صالح برای تامین دلیل مرجع صالح برای درخواست تامین دلیل – مطابق ماده 149 – دادگاه حقوقی است اما مطابق بند ب ماده 9 قانون شوراهای حل اختلاف مصوب 18 تیر سال 1387، مرجع صالح «شورای حل اختلاف» محلی که دلایل و امارات مورد درخواست در حوزه آن قرار گرفته، تعیین شده و اگر در حوزه مربوطه شورای حل اختلاف نبود، رسیدگی با دادگاه محل است. با این تغییر در مرجع صلاحیت‌دار و توجه به حدود اختیارات شوراهای حل اختلاف برخی موارد تامین دلیل در اجرای آن دچار تغییر شد. مثلا مطابق مواد قانون آیین دادرسی مدنی، تقدیم دادخواست تامین دلیل هم به صورت جداگانه و هم ضمن دادخواست دعوای اصلی میسر است. این در حالی است که با توجه به حدود صلاحیت شورای حل اختلاف عملا امکان تقاضای تامین دلیل ضمن دادخواست مربوط به اصل دعوی، منتفی شد؛ مگر در مواردی که خواسته دعوای اصلی در نصاب صلاحیت شورای حل اختلاف باشد. نحوه تقاضای تامین دلیل در حال حاضر تقاضای تامین دلیل از سوی ذی‌نفع بر روی فرم مخصوص دادخواست به تعداد خواندگان به اضافه یک نسخه، همراه با فتوکپی برابر اصل اوراق و اسناد تقدیم شورای حل اختلاف محلی که موضوع تامین دلیل در محدوده آن قرار دارد، می‌شود. این درخواست شامل مشخصات طرفین (البته اگر تعیین طرف مقابل میسر نباشد، نیز درخواست تامین دلیل پذیرفته است)، عنوان دعوایی که برای اثبات آن تقاضای تامین دلیل شده و نیز ذکر موارد و اوضاع و احوالی که باعث درخواست تامین دلیل شده، است و در ادامه شورا با احراز فوریت موضوع تامین دلیل، موضوع را به یکی از کارشناسان رسمی دادگستری در رشته مربوط ارجاع و پس از حضور مدیر دفتر شعبه مربوطه و کارشناس در محل و جلب نظر کارشناس، شورا صورتجلسه تامین دلیل را با ذکر نظر کارشناس تنظیم می‌کند.
میزان اعتبار دلایل تأمین‌شده درخواست تامین دلیل، غیر‌مالی محسوب می‌شود و هزینه آن به تناسب نوع دعوی از 200 هزار ریال تا یک میلیون ریال است و در صورت کارشناسی، دستمزد کارشناس نیز جداگانه به صندوق دادگستری واریز می‌شود. ماده 155 قانون آیین دادرسی مدنی تاکید می‌کند:«تامین دلیل برای حفظ آن است و تشخیص درجه ارزش آن در موارد استفاده با دادگاه خواهد بود.» بنابراین صورتجلسه تامین دلیل حکایت از اعتبار و صحت دلایل ثبت‌شده نمی‌کند و صرفا دلایل را تا زمان ارایه به محکمه حفظ می‌کند و در صورت بروز دعوا این دادگاه است که باید به اعتبار آن دلایل رسیدگی کند. لذا مانند هر دلیل دیگری خلاف دلیل تامین شده، از سوی خوانده قابل اثبات است. با توجه به ماده 155 قانون آیین دادرسی مدنی، تأمین دلیل برای حفظ آن است و به هیچ وجه دلالتی بر اعتبار دلایل تأمین‌شده ندارد یعنی دلیلی که تأمین شده، قاطع نیست. هرگاه قرار تأمین صادر شود، دادگاه می‌تواند اجرای آن را به افراد ذیل واگذار کند: الف) دادرس علی‌البدل. ب) مدیر دفتر دادگاه. ج) شخص قاضی صادر کننده رأی؛ زمانی که تأمین دلیل مبنای حکم باشد. عضو مجری قرار موظف است فقط آنچه را که مورد نظر متقاضی است، صورت‌برداری کند نه بیشتر و نه کمتر. مثلا اگر موضوع اجرای قرار تحقیق از شهود در یک موضوع خاص باشد، حق ندارد در خصوص مسایل دیگر از شهود تحقیق کند یا اگر موضوع اجرای قرار صورت‌برداری از اسناد معینی باشد، حق ندارد علاوه بر آن اسناد از سندهای دیگر که مورد تقاضا نیستند صورت‌برداری کند. گاهی ممکن است تقاضای تامین دلیل همزمان برای چند دلیل باشد، مثلا تصادفی واقع و خسارتی به اتومبیل وارد شده است، در این مورد متقاضی می‌تواند از دادگاه تقاضای تامین دلیل برای «شهادت شهود»، «معاینه محل» و «جلب نظر کارشناس» کند.
گروه وکلای حامی عدالت با در اختیار داشتن بهترین وکیل پایه یک دادگستری تضمین می‌کند که بهترین نتیجه ممکن را از پرونده شما حاصل نماید.
